Οι βασικοί πυλώνες της Δημοκρατίας κατά τους αρχαίους χρόνους

του Αντώνη Αντωνάκου

Επειδή σήμερα υπάρχει όλο και περισσότερο έλλειμμα δημοκρατίας, θεωρώ ότι είναι καλό να αναλύσουμε λίγο τί συνέβαινε στην αρχαία Ελλάδα με την τότε δημοκρατία, να συγκρίνουμε και να προσπαθήσουμε να την μιμηθούμε στα καλά της!

Η Αθηναϊκή Δημοκρατία στηριζόταν σε κυβέρνηση νόμων και όχι προσώπων.
Το πόσο σημαντική ήταν αυτή ή λεπτομέρεια, φαίνεται από το ότι ό νόμος είναι απρόσωπος και αδιάβλητος, ενώ τα πρόσωπα υπόκεινται σε πειρασμούς. Ό Αριστοτέλης μάλιστα στα «Πολιτικά» (Bekker σελ. 1287α στίχος 32) αναφέρει ότι «άνευ ορέξεως •νους ο νόμος• εστίν», γι’ αυτό και είναι απρόσωπος.

Η ισότητα όλων των Αθηναίων πολιτών απέναντι στον νόμο

Η ισότητα αυτή κατοχύρωνε την ισοπολιτεία και παρείχε τον σεβασμό της αξιοπρέπειας των πολιτών.
Η αξιοκρατία, δηλαδή ή εκλογή με κλήρο και για ένα χρόνο των πιο αξίων αρχόντων της δημοκρατίας.
Έτσι αποφεύγετε η διαφθορά και ο εκφαυλισμός τους. Προϋπόθεση για την εκλογή: Η ελεύθερη ψηφοφορία.
Το κράτος δικαίου, μέσα από την δημιουργία πνεύματος ελευθερίας, δικαιοσύνης, πολιτικού ήθους και ευθύνης.
Η επίγνωση όχι μόνο των δικαιωμάτων άλλα και των υποχρεώσεων των πολιτών.

Η πολιτιστική άνοδος των πολιτών μέσω του θεάτρου, της μουσικής, της παιδείας, των επιστημών, των τεχνών κ.λπ.
Ο παραγωγικός διάλογος μέσω της ανταλλαγής γνωμών για την επίλυση των θεμάτων. Η πολυφωνία των πολιτικών απόψεων, μέσω της οποίας ένα θέμα επιδέχεται αμφισβήτηση, κριτική, τροποποίηση η αναθεώρηση.

Η αναγνώριση και κατοχύρωση όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και ελευθεριών, διότι ό Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» του (Ζ, 1317α) ορίζει ότι «βασική αρχή της δημοκρατίας είναι ή ελευθερία, διότι αυτό επαναλαμβάνουν συνήθως, ότι στην δημοκρατία μόνο απολαύουν αυτής της ελευθερίας, και διότι ο κύριος σκοπός τής δημοκρατίας λέγουν ότι είναι η ελευθερία». Η πειθαρχία της μειοψηφίας στις αποφάσεις της πλειοψηφίας.

Άλλες μορφές ισότητος

Άλλες μορφές τής ισότητος και θεμελιώδεις αρχές της δημοκρατίας ήσαν: Η «ισονομία», η «ισηγορία», η «ισογονία», η «ισοκρατία», η «ισοψηφία» και η «ισοτιμία». Ισονομία ήταν το παλαιότερο όνομα της Δημοκρατίας.

Ισηγορία ήταν το δικαίωμα που είχαν όλοι οι πολίτες να αγορεύουν (ομιλούν) εξ ίσου στην εκκλησία του δήμου, επιχειρηματολογώντας κα\ αναπτύσσοντας απόψεις για οποιοδήποτε θέμα.

Ισογονία ήταν ή μη διάκριση καταγωγής (ταπεινής ή μη) ή γένους «ενώ εμείς και οι δικοί μας, γεννημένοι αδέλφια όλοι από μία μητέρα, κρίνουμε ανάξιο να είμαστε δεσπότες και δούλοι ο ένας του άλλου. Αντίθετα η φυσική μας ισογονία μάς οδηγεί να ζητούμε και φυσική κατά νόμον ισότητα. (Πλάτωνος Μενέξενος: Stephanus, σελ. 239, κεφ. α στ. 1-3)].

Ισοκρατία σημαίνει ότι το κράτος ανήκε εξ ολοκλήρου σε όλους τους πολίτες».

«Όλοι λοιπόν οι άλλοι σιωπούσαν και μόνον ο Σωκλής ό Κορίνθιος είπε τα έξης: «Άνδρες Λακεδαιμόνιοι, βεβαία ο ουρανός θα χωθεί κάτω από την γη και η γη θα αιωρείται πάνω από τον ουρανό, οι άνθρωποι θα κατοικούν στην θάλασσα και τα ψάρια εκεί πού κατοικούσαν νωρίτερα οι άνθρωποι, αφού εσείς είσαστε έτοιμοι να επαναφέρετε στις πόλεις τυραννικά καθεστώτα, από τα οποία δεν υπάρχει στον κόσμο τίποτε περισσότερο άδικο και περισσότερο αιμοσταγές»] και «ταύτα δ’ αριθμήμεν αι μη μετ’ ισοκρατίας αμάχανον παντί». (Τίμαιος, Αποσπάσματα, σελ. 208).
Ισοψηφία είναι η ισότης των ψήφων [δια την ισοψηφίαν απελύετο (Διον. Αλ. 7,64)] και κυρίως το ίσον δικαίωμα ψήφου «αριθμουμένων των ψήφων εις το βραχύ ελθείν και εις ισοψηφίαν καταντήσαι» (Σχ. Ευριπ.)

Ισοτιμία σημαίνει ότι τα αξιώματα και οι τιμές ανήκουν σε όλους: «Εν δημοκρατία: ισονομία και ισοτιμία, ωστ6 και τον πένητα και δυσγενή και ευτελή παρρησιάζεσθαι κατά των πλουσίων και των τα πρώτα εχόντων». (Σχόλια στον Δημοσθένη Oration 22, Section 91c, line 5-7).

Η ενεργοποίηση του πολίτη και η συμμετοχή στα κοινά

Η παράμετρος αυτή, της ενεργοποίησης τού πολίτη για συμμετοχή στα κοινά, ήταν τόσο σημαντική, ώστε ό Σόλων, όπως μας πληροφορεί ό Αριστοτέλης στην «Αθηναίων Πολιτεία, 8,VIII,5».

«Βλέποντας δε την μεν πόλη να στασιάζει συχνά, μερικούς δε εκ των πολιτών από αδιαφορία (απέχοντας και) προκρίνοντας να αφήσουν τα πράγματα στην τύχη τους, θέσπισε ειδικό νόμο για αυτούς, κατά τον όποιο, οποίος, ενώ η πόλη ευρίσκεται σε στάση, δεν επεμβαίνει ενόπλως υπέρ μιας των αντιπάλων μερίδων, καταδικάζεται σε στέρηση των πολιτικών του δικαιωμάτων και δεν δικαιούται στο έξης να μετέχει της διοικήσεως τής πολιτείας.»

Αυτό σημαίνει στην πράξη ότι ό πολιτικώς αδιάφορος πολίτης, ό όποιος δεν συμμετείχε ενεργώς στα θέματα της πολιτείας, εθεωρείτο «άτιμος», δηλαδή εστερείτο των πολιτικών του δικαιωμάτων. Ό Θουκυδίδης επίσης στο β′ βιβλίο (40,2) αναφέρει για το ίδιο θέμα: «μόνοι γαρ τον τε μηδέν τώνδε μετέχοντα ουκ απράγμονα. αλλ’ αχρείον νομίζομεν…». [=Διότι μόνο εμείς θεωρούμε τον εντελώς απέχοντα από τα πολιτικά όχι φιλήσυχο αλλά άχρηστο.]

Η Δημοκρατία στην πράξη σε κάθε περίπτωση

Η δημοκρατία γινόταν πράξη σε κάθε περίπτωση που παρουσιαζόταν, όπως για παράδειγμα στο κτίσιμο της πόλεως τού Πειραιώς, οπού δρα ο πρώτος πολεοδόμος της ανθρωπότητας, ό περίφημος Ιππόδαμος ό Μιλήσιος, για τον οποίο μάς πληροφορεί ό Αριστοτέλης:

«Ο δε Ιππόδαμος, ο γιος του Ευρυφώντος από την Μίλητο (ο όποιος εφάρμοσε την διαίρεση των πόλεων δια των οδών και διαίρεσε τον Πειραιά), αυτός πρώτος εκ των προσώπων, τα οποία δεν ανεμείχθησαν ποτέ στα ζητήματα τα πολιτικά, επεχείρησε να γράψει περί του αρίστου πολιτεύματος. Αυτός λοιπόν ό Ιππόδαμος τον μεν πληθυσμό της πόλεως όρισε σε δέκα χιλιάδες άνδρες, διαιρουμένους σε τρία μέρη. Το ένα τρίτο καθόριζε ως ιερά γη. Το άλλο ως δημόσια γη, το δε τρίτο ως ιδιωτική. Και ιερά ήταν εκείνη εκ των προσόδων της οποίας θα γίνονται οι νενομισμένες θρησκευτικές δαπάνες, δημόσια αυτή από την οποία θα ζήσουν οι πολεμιστές, ιδιωτική δε αυτή που ανήκε στους γεωργούς». [Αριστοτέλους «Πολιτικά», Bekker, page 1267b.]

Αυτός ο σπουδαίος λοιπόν επιστήμων έφτιαξε τον Πειραιά, η πολεοδομική μελέτη του οποίου απετέλεσε πρότυπο για όλες τις πόλεις της κλασσικής εποχής, χωρίζοντας την γη της πόλεως σε ακριβώς ίσες ζώνες. Κατασκευάσθηκαν «γειτονιές», μικρές ομάδες δηλαδή σπιτιών που γειτνί¬αζαν, σε οικόπεδα των 240 τ.μ ακριβώς για κάθε σπίτι.
Η ιδέα αυτή, που εφαρμόσθηκε από τον Ιππόδαμο, ανήκει στον Φαλέα τον Χαλκηδόνιο, ο οποίος, όπως μας πληροφορεί ό Αριστοτέλης «Γι’ αυτό και πρώτος ο Φαλέας ο Χαλκηδόνιος εισήγαγε αυτόν τον θεσμό στο πολίτευμα του.

Διότι όπως λέγει αυτός, οι περιουσίες τών πολιτών πρέπει να είναι ίσες» (Αριστοτέλους Πολιτικά, Bekker, page 1266α, line 39-40].

Εδώ λοιπόν βλέπουμε την πλήρη εφαρμογή της ισότητος και της δημοκρατίας στην πράξη.
Τα σπίτια έγιναν σε σειρά, με μεσοτοιχία και προσανατολισμό προς νότον. Και όπως έδειξαν οι ανασκαφές, ήσαν κατοικίες για ελεύθερους πολίτες. Κάθε σπίτι ήταν μία διώροφη μονοκατοικία με καθημερινό, κουζίνα, ξενώνα και αυλή.

Συμβολή της Δημοκρατίας στην μείωση της κοινωνικής ανισότητος

Η δημοκρατία έκλεινε την ψαλίδα μεταξύ πλουσίων και φτωχών, μειώνοντας την κοινωνική ανισότητα: Ό Ευριπίδης στις «Ικέτιδες» είχε πει ότι:

«Υπάρχουν τρεις τάξεις μέσα στο κράτος: Ή μία είναι οι πλούσιοι πολίτες. Από αυτούς δεν βγαίνει κανένα καλό και παντοτινός τους πόθος είναι τα (όλο και) πιο πολλά. Όσοι είναι φτωχοί και τους λείπει το καθημερινό, αυτοί είναι να τους τρέμεις. Τους παρασύρει ό φθόνος και, καθώς τους πλανεύουν τα λόγια μοχθηρών δημαγωγών, πίκρες σαΐτες ρίχνουν στους πλούσιους. Ή μεσαία από τις τρεις μερίδες συγκρατεί τα κράτη, γιατί αύτη φυλάει την τάξη πού θα καθορισθεί».(Είναι η τάξη που η κυβέρνηση σήμερα προσπαθεί να καταστρέψει. Και έχει ξεχάσει ότι καταστρέφοντας την ισορροπία της κοινωνίας, δυναμιτίζει την δημοκρατική άσκηση της εξουσίας.)

Η υπεράσπιση της δημοκρατίας κατοχυρωνόταν από τον νόμο της εισαγγελίας που θέσπισε ό Σόλων, και ο οποίος όριζε ότι κάθε πολίτης μπορούσε να καταγγείλει τον άρχοντα ο οποίος δεν ήταν συνεπής με τα καθήκοντα του, παραμελώντας τα. (Αριστοτέλους Fragment 434).

Δεν έχω να προσθέσω τίποτε άλλο, αγαπητοί φίλοι. Τι θα πει πραγματική δημοκρατία και τί όχι το βλέπουμε από την δημοκρατία στην κατοικία τότε και από τις άνισες συγκρίσεις βορείων και δυτικών προαστίων! Από την δυνατότητα καταγγελίας τού άρχοντα και τους πυλώνες της δημοκρατίας. Τα συμπεράσματα, οι συγκρίσεις και οι αποφάσεις δικές σας.

Βιβλιογραφία: Αντωνίου Α. Αντωνάκου – Κων/νου Σπίνου: «Ελευθερία Λόγου και Δημοκρατία – το θαύμα της αρχαίας Ελλάδος», εκδόσεις ΑΜΒΕR, 2003σ